Faktabok om arbeidsmiljø og ‑helse

Arbeidskraften er Noregs viktigaste ressurs, og høg sysselsetjing er avgjerande for å halda oppe den norske velferdsstaten. Med store endringar i arbeidslivet som følgje av digitalisering, næringsomstillingar og demografiske trendar, står me overfor fleire utfordringar i åra som kjem. Eit godt arbeidsmiljø blir framheva som ein sentral faktor for å inkludera fleire i arbeidslivet og førebyggja fråfall på grunn av sjukdom, plager og uførleik.

Arbeidsmiljøet blir påverka både av små, gradvise endringar og av store, omfattande transformasjonar over tid. Den raske og akselererande utviklinga av datamaskiner og datanettverk påverkar både kvar og korleis me arbeider, og skapar både moglegheiter og utfordringar. Ny teknologi blir introdusert i ulike delar av arbeidslivet og påverkar næringar på ulike måtar. Endringane i arbeidsinnhald og organisering skjer hyppigare og raskare og stiller større krav til sysselsattes kompetanse og ferdigheiter som læringsevne, samarbeidsevne og evne til å tilpassa seg endringar. Overgangen til ein meir miljøvennleg og berekraftig utvikling påverkar fleire delar av arbeidslivet. Utviklinga av såkalla grøne jobbar fører til nye arbeidsmiljøeksponeringar, der me framleis har avgrensa kunnskap. Eit godt arbeidsmiljø blir framheva som ein sentral faktor for å inkludera fleire i arbeidslivet og førebyggja fråfall på grunn av sjukdom, plager og uførleik.

Tilknytinga arbeidsstyrken har til arbeidslivet

Dei siste tiåra har Noreg hatt mykje økonomisk vekst, høg sysselsetjingsgrad og låg arbeidsløyse, noko som gjer at me skil oss positivt ut samanlikna med mange andre industrialiserte land. I 2023 bestod arbeidsstyrken av rundt 73 prosent av befolkninga mellom 15 og 74 år, tilsvarande rundt 3 millionar personar. Dei resterande 27 prosentane (ca. 1,1 millionar personar) var hovudsakleg alderspensjonistar (36 %), arbeidsuføre (32 %) eller studentar/skuleelevar (22 %). Arbeidsledige utgjorde 3,6 prosent av arbeidsstyrken (107 000 personar).

Arbeidsstyrken speglar ikkje befolkningssamansetninga direkte. Det er omtrent like mange menn som kvinner i befolkninga, men menn er overrepresentert i arbeidsstyrken. Aldersgruppa 30–61 år er også kraftig overrepresentert (67 % av arbeidsstyrken mot 51 % av befolkninga), medan personar som er 62 år eller eldre, er underrepresenterte (10 % av arbeidsstyrken mot 26 % av befolkninga). Auka levealder har ført til politiske mål om å få fleire til å stå i jobb lenger. Pensjonsreforma har gjort det mogleg å ta ut pensjon før fylte 67 år og halda fram med å arbeida. Sysselsetjinga til eldre har auka sidan 1970-åra, spesielt blant menn i alderen 60–74 år og kvinner i alderen 65–74 år. Blant kvinner i alderen 60–64 år har sysselsetjinga auka jamt.

Arbeidstid, tilknytingsformer og næringstilhøyrsel

I eit lengre tidsperspektiv har den faktiske lengda på arbeidsveka for sysselsette gått gradvis ned, men på grunn av auka sysselsetjing har det samla talet arbeidstimar i befolkninga halde seg relativt stabilt. Den gjennomsnittlege vekefaste arbeidstida er 36,1 timar blant sysselsette menn og 31,0 timar blant sysselsette kvinner i aldersgruppa 15–74 år. Nesten 35 prosent av alle sysselsette kvinner jobbar deltid. Den gjennomsnittlege vekefaste arbeidstida i Noreg er litt høgare enn EU-gjennomsnittet, medan andelen som jobbar lange arbeidsveker, er lågare samanlikna med dei fleste europeiske land.

Utbredelsen av mellombelse tilsetjingar i Noreg er relativt låg samanlikna med dei fleste andre land og har vore stabil rundt 8 prosent dei siste ti åra. Det same gjeld for sjølvstendig næringsdrivande, der andelen var omtrent 4 prosent i 2022. Sjølv om det ikkje finst offisiell statistikk for sysselsetjinga i plattformøkonomien, blir anteke han å vera avgrensa. Ikke-busette lønnstakarar utgjorde ca. 3 prosent av alle sysselsette i 2023.

I 2023 jobbar 2,3 prosent av alle sysselsette i primærnæringane, medan 20 prosent jobbar i sekundærnæringane og 78 prosent i dei tenesteytande tertiærnæringane. Helse- og omsorgsnæringa har flest sysselsette (612 000), etterfølgd av varehandel (366 100), byggje- og anleggsverksemd (262 900), undervisning (236 100), industri (224 000) og offentleg administrasjon og forsvar (207 000). Desse næringane utgjer til saman 64 prosent av alle sysselsette. Endringane i næringssamansetninga over tid reflekterer utviklinga i sysselsetjinga i Noreg.

Nærings- og yrkesgrupper er viktige kategoriar når me skal beskriva arbeidsmiljøtilstanden i Noreg. Kvinner er overrepresentert innanfor helse og omsorg, offentleg forvaltning og undervisning, medan menn er overrepresentert innanfor forsvar, sjøfart, bygg og anlegg, transport og industri. Yngre og eldre sysselsette har ei lausare tilknyting til jobben enn dei i midten, men det er også store forskjellar i arbeidsoppgåver blant sysselsette i ulike aldersgrupper. Unge sysselsette er overrepresentert i yrke med stor gjennomstrøyming og i yrke utan krav til høg utdanning, men underrepresentert i leiarstillingar. Eldre sysselsette er overrepresentert i yrke kvar erfaring er avgjerande, men underrepresentert i fysisk krevjande yrke.

Arbeidsmiljøtilstanden

I eit europeisk perspektiv rangerer sysselsette i Noreg høgt når det gjeld jobbtilfredsheit og motivasjon, og norske arbeidstakarar skårar i gjennomsnitt høgt på ulike positive aspekt ved arbeidsmiljøet, som høvet til å påverka eige arbeid, anerkjenning, utviklingsmoglegheiter og sjølvrealisering gjennom jobben.

Generelt har utviklinga i det organisatoriske og psykososiale arbeidsmiljøet vore stabil frå 2019 til 2022, trass i pandemien. Den mest påfallande endringa dei siste tre åra er auken i andelen som oppgir at dei jobbar heimanfrå på dagtid kvar veke. Andelen som jobbar utanfor ordinær arbeidstid, har nattarbeid eller lange arbeidsveker, er stabil og mest utbreidd i næringar som sjøfart, luftfart, helsesektoren og servering. Utviklinga er stabil når det gjeld nivået av høge krav, låg kontroll, rollekonfliktar og emosjonelle krav. Desse faktorane er utbreidde innanfor helse- og sosialtenester, varehandel, transport og undervisning. Vold og truslar eller hets er meir vanleg i yrke med mykje kunde- og klientkontakt, spesielt blant kvinner. Mobbing og uønskt seksuell merksemd har hatt ein svak auke over tid, men har vore uendra dei siste tre åra.

Dei siste tiåra har mekaniske og fysiske arbeidsmiljøeksponeringar hovudsakleg vorte reduserte, men enkelte yrke og næringar har framleis høg førekomst. Yrkesspesifikke mekaniske belastningar finst både i kvinnedominerte yrke som frisørar og reinhaldsarbeidarar og næringar som helsesektoren, og i mannsdominerte næringar som bygg og anlegg, landbruk/fiska/akvakultur og bilverkstader.

Førekomsten av sterk støy og dårleg inneklima har vorte reduserte dei siste tjue åra. Sysselsette i primær- og sekundærnæringane, bilverkstader, sjøfart og luftfart rapporterer framleis om høg førekomst av sterk støy og vibrasjonar. Det blir også rapportert om sterk støy i barnehagar. Dårleg inneklima opplevast i stor grad av sysselsette innanfor helse- sosialtenester og undervisning.

Det finst ei rekkje kjemiske og biologiske stoff og materiale som kan forårsaka helseskadar og sjukdommar. Lista over potensielle eksponeringar på arbeidsplassen veks kvart einaste år. Derfor går det føre seg eit kontinuerleg arbeid med å regulera dei farlegaste stoffa, avgrensa eksponeringa for dei, og undersøkja skadeverknadene av nye stoff. Dei viktigaste eksponeringsvegane er innanding og hudkontakt. Manuelle, mannsdominerte yrke innanfor byggje- og anleggsverksemd, landbruk, bilverkstad, vatn/avløp/renovasjon og industri, er mest utsett for forureiningar i arbeidslufta. Når det gjeld passiv røyking, er også dei som arbeider i heimesjukepleia og på sjukeheim utsett.

Bruken av reingjerings- og desinfeksjonsmiddel og dessutan vått arbeid har auka. Dette truleg er relatert til koronapandemien, der hyppig handvask og desinfisering var blant dei viktigaste smitteverntiltaka. Det er størst risiko for å bli eksponert for biologiske materiale som kroppsvæsker og -vev, avløpsvatn og forderva avfall og dessutan levande eller døde dyr innanfor primærnæringane, vatn/avløp/renovasjon, helse- og omsorgstenester, overnatting og servering og dessutan reinhald.

Arbeidshelsetilstanden

Det har vore ein svak auke i andelen sysselsette som rapporterer om arbeidsrelaterte muskel- og skjelettsmerter dei siste par tiåra. Næringar som overnatting og servering, bygg og anlegg, transport og lagring, landbruk, fiske og akvakultur, og dessutan helse og sosialtenester, har høge førekomstar av slike plager. Yrkesgrupper som reinhaldsarbeidarar, sjåførar og bygningsarbeidarar er spesielt utsette.

Førekomsten av psykiske plager og arbeidsrelaterte psykiske plager har auka over tid, med ein særleg auke blant yngre sysselsette. Over 20 prosent av dei sysselsette innan luftfart, sjukehustenester, sjukeheim/omsorgsinstitusjonar, nødetatar/fengselsvesen, passasjertransport på veg og bane, og dessutan post-/bodtenester/spedisjon, oppgir arbeidsrelaterte søvnproblem.

Når det gjeld sjølvrapporterte luftvegssymptom, var det ein minkande tendens frå 2000 til 2013, med førekomsten omtrent halvert frå 10 til 5 prosent. Etter dette har førekomsten stabilisert seg. Næringsgruppene med høgast del luftvegsplager og -sjukdommar, og som samtidig er eksponert for forureiningar i arbeidslufta, er næringsmiddelindustri, vatn, avløp og renovasjon, anleggsverksemd, eigedoms-/vakttenester og godstransport veg/bane. Om lag 1 000 årlege krefttilfelle i Noreg er knytt til yrkeseksponering, der lungekreft er den mest utbreidde arbeidsrelaterte kreftforma, og mesoteliom (brysthinnekreft) nesten alltid kjem av yrkeseksponering. Næringar og yrke knytt til industri og byggje- og anleggsverksemd har høgast førekomst av arbeidsrelaterte kreft. Krefttilfelle kan ofte knytast til eksponering fleire tiår tilbake, noko som indikerer at sjukdomstilfelle me ser i dag, ofte reflekterer arbeidsmiljøet frå mange år sidan.

Førekomsten av sjølvrapporterte hudplager har halde seg stabil dei siste tjue åra. Næringsgruppene som har den høgaste andelen hudplager og -sjukdommar, og som også blir utsette for hudirriterande stoff, er personleg tenesteyting, overnatting og servering, sjukeheim/omsorgsinstitusjonar og bilverkstad.

Yrkesstøy har vorte redusert, og høyrselsmålingar antydar at høyrselen er betre blant sysselsette i dag enn for tretti år sidan. Likevel er sjølvrapportert nedsett høyrsel og øyresus på same nivå som før, noko som kan tyda på auka forståing for yrkesrelatert støy og støyskadar. Arbeid i eller med maskiner og verktøy som både støyar og vibrerer, og dessutan utandørsarbeid, er fellesnemnar for nærings- og yrkesgrupper som har ein høg førekomst av både sterk støy, vibrasjonar, og arbeid i varme- og kalde omgivnader. Dette gjeld luftfart og sjøfart, landbruk, fiske og akvakultur, bygg- og anleggsverksemd, industri, og vatn, avløp og renovasjon. Talet på utgreiingar for hand-arm-vibrasjonssyndrom, som oppstår som følgje av bruk av handhaldt slagverkstøy, har auka dei seinare åra, med flest innmelde tilfelle blant bygningsarbeidarar, mekanikarar, røyrleggjarar, tømrarar/snikkarar og anleggsarbeidarar.

Førekomsten av arbeidsskadar har vore svakt søkkande. Ifølgje LKU-A har førekomsten av arbeidsskadar gått ned frå rundt 3 prosent årleg i 1990-åra til 2 prosent i 2022. I 2022 vart det meldt ca. 23 000 arbeidsskadetilfelle frå arbeidsgivarar, medan LKU-A 2022 viser at om lag 53 000 sysselsette rapporterte om ein arbeidsskade som medførte sjukefråvær. Arbeidsskadar er mest utbreidde i yrke og næringar knytt til landbruk og fiske, byggje- og anleggsverksemd, transport og helsevesen.

Sjukefråvær og fråfall i arbeidslivet

Muskel- og skjelettlidingar og dessutan psykiske lidingar står for godt over halvparten av alt sjukefråvær. Over tid har andelen sjukefråvær på grunn av muskel- og skjelettlidingar minka, medan andelen psykiske diagnosar har auka. I 2022 oppgav 19 prosent av dei sysselsette at dei hadde hatt samanhengande sjukefråvær på meir enn 14 dagar i løpet av det siste året, og meir enn éin av tre av desse rapporterte at fråværet heilt eller delvis kom av arbeidsrelaterte helseproblem.

Det høgaste legemelde sjukefråværet over 16 dagar finn me i yrke og næringar knytt til helse- og sosialtenester. Barnehagelærarar/-assistentar, reinhaldsarbeidarar, frisørar og transportarbeidarar er døme på yrke som har relativt høgt fråvær. Helse- og omsorgsnæringa, som sysselset om lag kvar femte arbeidstakar, og der 80 prosent er kvinner, har stor innverknad på det totale sjukefråværet. Muskel- og skjelettlidingar er mest utbreidde blant reinhaldsarbeidarar, helsefagarbeidarar og lastebilsjåførar. Psykiske lidingar forårsakar høgast fråvær blant vernepleiarar/sosialarbeidarar og barnehagelærarar. Hjarte- og kardiagnosar gir høgast fråvær blant lastebilsjåførar, buss-/drosjesjåførar og pilotar.

Ved utgangen av 2023 fekk 366 600 personar uføretrygd, tilsvarande 10,4 prosent av befolkninga mellom 18 og 67 år, og det vart meldt om lag 26 900 nye uføre. Ved å definera fråfall frå arbeidslivet som fråvær frå arbeidet seks månader etter eit samanhengande sjukefråvær på ni månader var det i perioden 2015–2022 i gjennomsnitt 66 tilfelle av fråfall per 10 000 tilsette, med høgast del i transportnæringa og helse- og omsorgssektoren, der fråfallet er omtrent dobbelt så høgt som gjennomsnittet. Sysselsette innanfor kontorarbeid, forsvar og nødetatar/fengselsvesen har lågast fråfall, med 20–30 tilfelle per 10 000 tilsette.

Utsette næringar og førebyggjande arbeidsmiljøarbeid

Faktaboken gir ei omfattande skildring av dei viktigaste arbeidsmiljø- og helseutfordringane som ulike næringar og yrkesgrupper står overfor. Formålet er å identifisera næringar og yrkjer med ein høg konsentrasjon av arbeidsmiljøeksponeringar og dessutan helseproblem, sjukdommar og arbeidsskadar. Me ser også nærare på kjønnsforskjellar i arbeidsmiljøeksponeringar. Dette blir sett i samanheng med dei store forskjellane i yrkesval mellom menn og kvinner. Risikoprofilane for 39 næringar og 44 yrkesgrupper blir undersøkte innan følgjande tema:

• Mekanisk og psykososial eksponering, arbeidsrelaterte muskel- og skjelettplager og sjukefråvær.
• Psykososial eksponering, arbeidsrelaterte psykiske plager og sjukefråvær.
• Kjemisk eksponering, arbeidsrelaterte luftvegsplager og -sjukdommar.
• Kjemisk eksponering, arbeidsrelaterte hudplager og -sjukdommar og dessutan risikofaktorar.
• Arbeidsskadar og risikofaktorar.
• Arbeidsmiljørisiko og arbeidsrelatert sjukefråvær.

Førebyggjande arbeidsmiljøarbeid inneber ein samla innsats for å skapa trygge arbeidsforhold som fremjar god arbeidshelse. Dette blir oppnådd ved å redusera risikofaktorar og styrkja vernande faktorar i arbeidsmiljøet. Utgangspunktet for førebygging på arbeidsplassen er arbeidsmiljøfaktorar som forsking har dokumentert påverkar arbeidshelsa anten negativt eller positivt, og som ulike aktørar kan påverka ved hjelp av tilgjengelege verkemiddel. Sentrale aktørar i dette arbeidet er styresmakter, partane i arbeidslivet og verksemdene sjølv, og samarbeidet dei imellom står sentralt.

Arbeidsmiljølova legg vekt på førebyggjande helsearbeid på arbeidsplassen. Det ligg føre god dokumentasjon på at handheving av lovføresegner gjennom tilsynsverksemd fører til auka etterleving av lovkrav og redusert hyppigheit av arbeidsskadar. Arbeidsgivar har, med medverknad frå dei tilsette, hovudansvaret for at krava i arbeidsmiljølova og forskriftene i lova blir etterlevde. Internkontrollforskrifta gir føresegner om at den som er ansvarleg for verksemda, plikter å sørgja for systematisk oppfølging av gjeldande lovfesta krav til helse, miljø og tryggleik (HMS). HMS-arbeidet skal utførast i samarbeid med arbeidstakarane og dei tillitsvalde, og både verneombodet og arbeidsmiljøutvalet er gitt omfattande oppgåver i helse- og tryggingsarbeidet.

I europeisk samanheng har Noreg ein høg del verneombod, og mange norske verksemder gjennomfører regelmessige risikovurderingar. Likevel er det stor variasjon mellom næringane, og Arbeidstilsynet rapporterer om eit stort forbetringspotensial. Om lag 60 prosent av norske verksemder gjennomfører ikkje risikovurderingar på ein systematisk måte i samsvar med alle krava i forskrifta. Av dei som hadde utført risikovurderingar tilfredsstillande og funne behov for risikoreduserande tiltak, viser rapporten at to tredelar (66 %) hadde gjennomført slike tiltak systematisk.

Analysar av data frå LKU-A 2022 viser at sysselsette i verksemder utan bedriftshelseteneste (BHT) har sjeldnare tilgang til verneombod, arbeidsmiljøutval, fagforeiningar eller tillitsvalde. Kvinner, unge, innvandrarar og lågt utdanna har mindre tilgang til og bruker BHT sjeldnare enn andre grupper. Vanlege arbeidsmiljøtiltak inkluderer auka jobbkontroll, tilrettelegging med færre arbeidstimar for dei med helseproblem, og utstyr for å redusera ubehagelege arbeidsstillingar.

Les mer Lukk